“Όλοι οι χάρτες λένε ψέματα“, λέει ο γεωγράφος συνάδελφός μου David Salisbury.
Έχει δίκιο. Όλοι οι χάρτες είναι εγγενώς ελλιπείς, καθώς εστιάζουν σε συγκεκριμένες περιοχές/θέματα, αποκλείοντας άλλες. Αυτές είναι κρίσιμες πτυχές της ρητορικής, του πεδίου που μελετώ. Όλοι οι χάρτες διαστρεβλώνουν τον κόσμο, είτε πρόκειται για μια μικρή περιοχή είτε για ολόκληρη τη Γη. Κανένας χάρτης δεν μπορεί να το αποφύγει αυτό, εκτός αν οι διαστάσεις του συμπίπτουν ακριβώς με την περιοχή που απεικονίζει
– αν και, όπως έχει εύστοχα έχει επισημάνει ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες, ένας τέτοιος χάρτης θα ήταν άχρηστος.
Ωστόσο, τα ψέματα ενός χάρτη μπορεί να είναι παραγωγικά. Οι χάρτες μπορούν να απλοποιήσουν τον κόσμο και να τον κάνουν εύκολα κατανοητό.
Ταυτόχρονα, οι γεωγράφοι συχνά αναφέρονται στη λεγόμενη “σιωπή” ενός χάρτη –αυτό που λείπει και δεν φαίνεται, αυτό που είναι κρυμμένο στο περιθώριο. Αυτή η σιωπή είναι εξίσου ουσιαστική με ό,τι συμπεριλαμβάνεται στον χάρτη. Είναι σημαντικό, λοιπόν, να αναρωτηθούμε τι έχει παραλειφθεί.
Αυτό ισχύει σίγουρα όταν εξετάζουμε χάρτες που απεικονίζουν πτυχές του πολέμου στην Ουκρανία. Ειδησεογραφικοί οργανισμοί από όλο τον κόσμο έχουν δημοσιεύσει πληθώρα χαρτών της ρωσικής εισβολής, αλλά οι πληροφορίες που μπορεί να αντλήσει από αυτούς κανείς για να κατανοήσει τι συμβαίνει στην Ουκρανία εκτείνονται πέρα από τη συμβατική ανάγνωσή τους.
Περικυκλωμένη
Οι τυπικοί ειδησεογραφικοί χάρτες δείχνουν την Ουκρανία ως ένα περικυκλωμένο, βαλλόμενο έθνος.
Ακόμα και όταν δεν υπάρχουν άλλες επισημάνσεις, η Ουκρανία φαίνεται μικρή, με την πελώρια Ρωσία να δεσπόζει από πάνω, βόρεια και ανατολικά. Μόλις προστεθούν βέλη με τις κατευθύνσεις των δυνάμεων εισβολής, εικονίδια που δείχνουν συγκεκριμένες επιθέσεις και κουκκίδες που επισημαίνουν τα ουκρανικά πυρηνικά εργοστάσια και άλλους στρατηγικούς στόχους, αυτοί οι χάρτες δίνουν την αίσθηση ότι η ρωσική προέλαση είναι αναπόφευκτη. Την ίδια στιγμή, δημιουργούν την εντύπωση ότι η Ρωσία πραγματοποιεί μια συντονισμένη, ελεγχόμενη επίθεση – ενώ ο πόλεμος είναι ως γνωστόν χαοτικός.
Αυτοί οι χάρτες δεν απεικονίζουν την τοπογραφία, ούτε το οδικό δίκτυο της Ουκρανίας. Αποτυπώνουν κυρίως τα πολιτικά σύνορα της χώρας, πάνω από τα οποία περνούν γραμμές και βέλη που αντιπροσωπεύουν τις κινήσεις της Ρωσίας, του δεύτερου, δηλαδή, ισχυρότερου στρατού στον κόσμο.
Η Ουκρανία εμφανίζεται σε αυτούς τους χάρτες σαν ένα κομμάτι παζλ του ευρύτερου παζλ της Ευρώπης – ένα σχήμα στο κέντρο που περιβάλλεται από μικρά κομμάτια των γύρω χωρών, έτοιμο να βυθιστεί στο χάος ή να σκορπίσει το χάος στην υπόλοιπη Ευρώπη.
Σε αυτούς τους χάρτες, οι θέσεις των ουκρανικών δυνάμεων και το μέγεθός τους συχνά απουσιάζουν. Το ίδιο ισχύει και για τις ροές των προσφύγων που προσπαθούν να διαφύγουν, οι οποίες είτε παρουσιάζονται απλοποιημένες είτε παραλείπονται εντελώς.
Αντίστοιχα, οι καθημερινές εμπειρίες των αμάχων σε αυτόν τον πόλεμο δεν αποτυπώνονται σε αυτούς τους χάρτες, οι οποίοι, παρουσιάζονται ως έγκυροι και πλήρεις – ωστόσο η πραγματικότητα είναι πολύ πιο πολύπλοκη και ρευστή.
Αυτό δεν αποτελεί κριτική στους χαρτογράφους που επιχειρούν να αποτυπώσουν τον πόλεμο στην Ουκρανία. Το αποτέλεσμα της δουλειάς τους είναι συχνά παραγωγικό και καίριο, καθώς βοηθά στην απλοποίηση μιας εξαιρετικά περίπλοκης κατάστασης. Για να το καταφέρουν αυτό, χρησιμοποιούν μια γνωστή χαρτογραφική μέθοδο, που αναδείχθηκε κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Εκείνη την εποχή τα μέσα ενημέρωσης παρουσίαζαν τους χάρτες ως έγγραφα που μπορούσαν να βοηθήσουν τους καθημερινούς πολίτες να κατανοήσουν τον πόλεμο. Ο Φραγκλίνος Ρούσβελτ, μάλιστα, σε ραδιοφωνική ομιλία του για τις μάχες στην Ευρώπη και τον Ειρηνικό είχε ζητήσει από τους Αμερικανούς να “κοιτάξουν τον χάρτη τους”.
Οι ειδησεογραφικοί χάρτες εκείνης της εποχής μετέδιδαν την ανησυχία των ΗΠΑ και των συμμάχων τους για ευάλωτα στρατηγικά σημεία και έστελναν το μήνυμα ότι η εμπλοκή των ΗΠΑ ήταν απαραίτητη.
Με την έναρξη του Ψυχρού Πολέμου, οι χάρτες μετατόπισαν την απειλή προς τη Σοβιετική Ένωση και μέσω της απλότητας και της αμεσότητάς τους, επεδίωκαν να κρούσουν τον κώδωνα του κινδύνου για τη σοβιετική εισβολή στην καρδιά της Ευρώπης και να καταδείξουν την κομμουνιστική απειλή στην Ασία και την Αφρική.
Οι χάρτες του πολέμου στην Ουκρανία, βέβαια, είναι πιο εξελιγμένοι και μερικές φορές διαδραστικοί, εξακολουθούν, όμως, να δίνουν την αίσθηση ότι η ρωσική προέλαση είναι
αναπόφευκτη και να ενισχύουν τη ρητορική της κόντρας μεταξύ Ανατολής και Δύσης.
Πολλαπλές προοπτικές
Υπάρχουν και άλλοι τρόποι για να χαρτογραφήσει κανείς αυτόν τον πόλεμο. Ορισμένα παγκόσμια ειδησεογραφικά πρακτορεία παρουσιάζουν περισσότερους από έναν χάρτες, για παράδειγμα. Το Al Jazeera, το τμήμα γραφικών του Reuters και οι Financial Times τοποθετούν μια σειρά χαρτών σε συνομιλία μεταξύ τους, δημιουργώντας έτσι ένα είδος αφήγησης του πολέμου. Τοποθετούν, φερ’ ειπείν, χάρτες μελών του ΝΑΤΟ δίπλα σε χάρτες με πόρους πετρελαίου και φυσικού αερίου, ενώ ταυτόχρονα απεικονίζουν τις βασικές στρατιωτικές εξελίξεις.
Ειδικές προσεγγίσεις
Εκτός από τα ειδησεογραφικά πρακτορεία, υπάρχουν διάφορες ομάδες που παρουσιάζουν πρόσθετους τρόπους χρήσης χαρτών. Το Centre for Information Resilience, μια βρετανική μη κερδοσκοπική οργάνωση που αποκαλύπτει παραβιάσεις
ανθρωπίνων δικαιωμάτων, χρησιμοποιεί τεχνολογία crowdsourcing για να απεικονίσει
απώλειες αμάχων, περιστατικά πυροβολισμών και εκρήξεων και στοιχεία για ζημιές σε υποδομές κατά τον πόλεμο στην Ουκρανία. Η μέθοδος αυτή δίνει την ευκαιρία στους ίδιους τους αναγνώστες να επιλέξουν τις τοποθεσίες και το περιεχόμενο που επιθυμούν από την εισβολή.
Το Live Universal Awareness Map είναι ένας ανεξάρτητος δημοσιογραφικός ιστότοπος που αντλεί πληροφορίες από τα social media και από δημοσιεύματα από όλο τον κόσμο, συνδέοντάς τις με έναν διαδραστικό διαδικτυακό χάρτη. Ο χάρτης της Ουκρανίας που έχει εμφανίζει πού συμβαίνουν τα αναφερόμενα περιστατικά, με χρωματιστά εικονίδια που δείχνουν ποιος φέρεται να εμπλέκεται σε κάθε τοποθεσία. Τα εικονίδια αντιπροσωπεύουν πολλούς τύπους περιστατικών, όπως ομιλίες και συγκεντρώσεις, προσφυγικές ροές και καταστάσεις ομηρίας, ακόμη και ηλεκτρονικό χάκινγκ.
Αυτές οι εναλλακτικές λύσεις στους πιο συμβατικούς πολεμικούς χάρτες έχουν τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά τους. Χάρτες όπως το Live Universal Awareness Map βασίζονται σε crowdsourced δεδομένα, τα οποία μπορεί να είναι δύσκολο να επαληθευτούν. Αλλά το πιο σημαντικό είναι ότι η χαρτογράφηση αναδεικνύεται ως ένα πολιτικό και πολιτιστικό εγχείρημα που γεννά συναρπαστικές και χρήσιμες ιστορίες – ακόμη και αν δεν αποτελούν πιστή απεικόνιση της πραγματικότητας. Αν η ανάγνωση αυτών των χαρτών γίνεται με κριτική ματιά που τους τοποθετεί σε συγκεκριμένα πλαίσια, αυτό είναι κάτι που μπορεί να συμβάλλει σημαντικά ώστε τα “ψέματα” των χαρτών να παραμείνουν παραγωγικά.
Timothy Barney is associate professor of rhetoric and communication Studies at the University of Richmond.
