Εδώ και μερικές εβδομάδες, η στρατιωτική επίθεση της Ρωσίας στην Ουκρανία συμπληρώθηκε με έναν πλήρως ανεπτυγμένο πόλεμο πληροφοριών. Το Κρεμλίνο έχει προπαγανδίσει τα Ρωσικά κρατικά μέσα ενημέρωσης και προσπαθεί επίσης να ελέγξει τα δεδομένα και στο διαδίκτυο.
Είδαμε να κυκλοφορεί μια πληθώρα «παραπλανητικού περιεχομένου» – συμπεριλαμβανομένων ψευδών ειδήσεων και πλαστών βίντεο – ενώ η Ουκρανία και ο υπόλοιπος κόσμος πασχίζουν να εκφράσουν την όλη πραγματικότητα της εισβολής.
Η εφαρμογή ανταλλαγής άμεσων μηνυμάτων Telegram αναδύθηκε ως ένας από τους σημαντικότερους διαύλους αυτής της ενημέρωσης. Αλλά τι συμβαίνει με το Telegram και εκατομμύρια κόσμος συνωστίζεται σε αυτό εν μέσω του χάους;
Τι είναι το Telegram;
Το Telegram είναι μια από τις δημοφιλέστερες εφαρμογές κοινωνικής δικτύωσης στην Ουκρανία και τη Ρωσία ήδη πριν από την έναρξη της εισβολής. Είναι μια δωρεάν εφαρμογή που βασίζεται σε σύννεφο (cloud), που επιτρέπει στους χρήστες να ανταλλάξουν μηνύματα, κλήσεις, φωτογραφίες, βίντεο, ηχητικά μηνύματα και άλλα αρχεία.
Η πλατφόρμα πρωτοδημιουργήθηκε το 2013 από το Ρώσο επιχειρηματία Πάβελ Ντούροφ – μια προσωπικότητα που έχει συγκρουστεί επανειλημμένα με το ολοένα και πιο αυταρχικό Ρωσικό κράτος.
Πλέον το Telegram παρέχει μια κάποια διαύγεια στο ομιχλώδες περιβάλλον της (Ρωσικής κυρίως) παραπληροφόρησης. Έχει γίνει το αγαπημένο μέσο επικοινωνίας ακόμη και για τον Ουκρανό Πρόεδρο Βολοντιμίρ Ζελένσκι.
Πως λειτουργεί;
Το Telegram διαθέτει αρκετά βασικά χαρακτηριστικά που το καθιστούν ελκυστική επιλογή για ανακοινώσεις που αφορούν τον πόλεμο.
Διευκολύνει δημόσιες και ιδιωτικές ομάδες έως και 200.000 χρηστών (όπου μπορούν να ανταλλάσσουν μηνύματα και να αλληλεπιδράσουν) και κανάλια (τα οποία επιτρέπουν σε συνδρομητές του καναλιού τη μονοδρομική [one-way] μετάδοση).
Μέσα από αυτές τις ομάδες και τα κανάλια, οργανώσεις μπορούν να προσεγγίσουν εκατοντάδες χιλιάδες κόσμου με μηνύματα και ζωντανές οπτικο-ακουστικές μεταδόσεις, οι οποίες είναι κρυπτογραφημένες και αποθηκεύονται στο «σύννεφο» του Telegram.
Εντούτοις, ενώ τόσο οι δημόσιες όσο και οι ιδιωτικές επικοινωνίες στο Telegram είναι κρυπτογραφημένες, η προεπιλεγμένη ρύθμιση κρυπτογράφησης δεν παρέχει κρυπτογράφηση από άκρο σε άκρο (end-to-end), αλλά αντίθετα ακολουθεί το μοντέλο πελάτη – εξυπηρετητή (client / server).
Τα δεδομένα αποθηκεύονται (αν και σε κρυπτογραφημένη μορφή) στο σύννεφο και διανέμονται σε πολλαπλά κέντρα δεδομένων ανά τον κόσμο. Τα εν λόγω κέντρα ελέγχονται από νομικά πρόσωπα σε διάφορες χώρες και υπόκεινται στους νόμους των εν λόγω χωρών. Τα δεδομένα αυτά θα μπορούσαν να αποκρυπτογραφηθούν, αν και κάτι τέτοιο θα ήταν δύσκολο.
Αλλά το Telegram όντως προσφέρει ένα επιπλέον στρώμα ασφάλειας μέσω της λειτουργίας των μυστικών μηνυμάτων συνομιλίας (secret chat). Όταν η λειτουργία αυτή ενεργοποιείται, η επικοινωνία μεταξύ δύο χρηστών καθίσταται κρυπτογραφημένη από άκρο σε άκρο.
Τα εν λόγω δεδομένα αποθηκεύονται αποκλειστικά και μόνο στη συσκευή του αποστολέα και του παραλήπτη. Ούτε καν το Telegram δεν έχει πρόσβαση σε αυτά. Οι χρήστες έχουν τη δυνατότητα να ενεργοποιήσουν ένα χρονόμετρο «αυτοκαταστροφής» στα μυστικά μηνύματα συνομιλίας. Μόλις λήξει το χρονόμετρο, η συνομιλία εξαφανίζεται δια παντός.
Το Telegram θεωρείται ότι είναι ακόμη πιο ασφαλές από αντίστοιχες εφαρμογές, όπως είναι το WhatsApp και το Line.
Η λειτουργία που διαφοροποιεί το Telegram από το WhatsApp είναι η ανώνυμη προώθηση. Όταν αυτή ενεργοποιείται, για οποιοδήποτε μήνυμα έχει προωθηθεί από ένα χρήστη δεν είναι πλεόν δυνατός ο εντοπισμός της προέλευσής του. Το μήνυμα περιλαμβάνει το εμφανιζόμενο όνομα ολογράφως, το μη συνδεδεμένο κείμενο, αλλά το εν λόγω εμφανιζόμενο όνομα μπορεί εύκολα να αλλαχθεί ή διαγραφεί.
Επίσης, ενώ οι χρήστες χρειάζονται έναν αριθμό τηλεφώνου για να δημιουργήσουν λογαριασμό στο Telegram, ο αριθμός δεν χρειάζεται να παραμείνει συνδεδεμένος με τον εν λόγω λογαριασμό (ενώ ο αριθμός τηλεφώνου παραμένει σε κάθε περίπτωση συνδεδεμένος με ένα λογαριασμό στο WhatsApp).
To Telegram συναντά την πολιτική (και πάλι)
Το Telegram αξιοποιείται κατά παράδοση ως εργαλείο διαμαρτυρίας σε περιόδους συγκρούσεων και καταπίεσης.
Το 2020, ο λαός της Λευκορωσίας που αντιτίθετο στον υποστηριζόμενο από τη Ρωσία αυταρχικό ηγέτη Αλεξάντερ Λουκασένκο χρησιμοποιήσε την πλατφόρμα για να οργανώσει μια μαζική διαδήλωση 100.000 ανθρώπων περίπου.
Είναι πιθανό να έχουν πραγματοποιηθεί παρόμοιες ενέργειες στο πλαίσιο του πολέμου στην Ουκρανία. Ο Πρόεδρος Ζελένσκι έχει χρησιμοποιήσει ανοιχτά το Telegram για να παροτρύνει τον κόσμο να πάρει τα όπλα και να αντισταθεί στην εισβολή.
Πολλοί Ρώσοι έχουν επίσης καταφύγει στην εφαρμογή για ανεξάρτητη ενημέρωση, μιας και το Κρεμλίνο έχει παρέμβει στα ελεύθερα μέσα ενημέρωσης. Ο Ρώσος δημοσιογράφος Ίλια Βαρλάμοφ χρησιμοποίησε το Telegram για να μεταδώσει ζωντανά την εισβολή και απέκτησε 1,3 εκατομμύρια συνδρομητές από τη στιγμή που ξεκίνησε ο πόλεμος.
Σύμφωνα με το Time, σημειώθηκε αύξηση της τάξης του 48% στον αριθμό των Ρώσων συνδρομητών στο Telegram από τις 24 Φεβρουαρίου που ξεκίνησε η Ρωσική εισβολή. Πιθανότατα το μεγαλύτερο μέρος αυτών αναζητούν ανεξάρτητες ειδήσεις.
Δυτικά ΜΜΕ, μεταξύ αυτών και η εφημερίδα The Guardian, η The Wall Street Journal και η The Washington Post, χρησιμοποιούν επίσης την εφαρμογή.
Το Telegram είναι πολύτιμο και για τον Ουκρανικό στρατό, δεδομένου ότι μπορεί να βοηθήσει στην παράκαμψη της Ρωσικής επιτήρησης και στη διεξαγωγή επιχειρήσεων συλλογής πληροφοριών. Η Ρωσική παρείσφρηση στα Ουκρανικά δίκτυα τηλεπικοινωνιών είναι διάχυτη καθ’ όλη τη διάρκεια της εισβολής.
Δίκοπο μαχαίρι
Όπως συμβαίνει και με κάθε ισχυρή τεχνολογία, η ιδιωτικότητα που παρέχεται από το Telegram μπορεί να αποτελέσει πρόβλημα στα λάθος χέρια.
Η Ρωσική κυβέρνηση διευθύνει κανάλια στο Telegram για μέσα ενημέρωσης φίλα προσκείμενα στο κράτος, συμπεριλαμβανομένου του Sputnik και του RT news, και προτρέπει τους χρήστες να στραφούν στην εφαρμογή για φιλοκρεμλινικό περιεχόμενο.
Εν τω μεταξύ, Ρωσικοί λογαριασμοί bot διαδίδουν παραπληροφόρηση, προσποιούμενοι συχνά τους «πολεμικούς ανταποκριτές» που υποστηρίζουν το αφήγημα του Κρεμλίνου.
Το Telegram ανέκαθεν προβαλλόταν για όλους τους λάθος λόγους. Η κρυπτογράφηση από άκρο σε άκρο διευκόλυνε την παράνομη δραστηριότητα στην εφαρμογή (ακόμη και από εξτρεμιστικές ομάδες, όπως είναι το Ισλαμικό Κράτος).
Από έρευνα προέκυψε ότι ο αριθμός των ομάδων ή καναλιών στο Telegram που συμμετέχουν σε φόρουμ κυβερνοεγκλήματος και hacking στο σκοτεινό διαδίκτυο (darkweb) αυξήθηκε από 172.035 το 2020 σε πάνω από ένα εκατομμύριο το 2021.
Το Telegram παρέχει στους εγκληματίες και τους hackers τις ίδιες δυνατότητες με εκείνες που παρέχει το σκοτεινό διαδίκτυο, τα εικονικά ιδιωτικά δίκτυα (VPNs) και οι διακομιστές διαμεσολάβησης (proxy servers): όλα αυτά τα εργαλεία καθιστούν δύσκολο τον εντοπισμό της τοποθεσίας ενός κυβερνοεγκληματία και ως εκ τούτου, παρεμποδίζουν τις προσπάθειες με σκοπό τη συλλογή πληροφοριών.
Για παράδειγμα, το ιδιωτικό κανάλι “combolist” στο Telegram – στο οποίο hackers διέθεσαν και κυκλοφόρησαν μεγάλο όγκο κλεμμένων δεδομένων – είχε περισσότερους από 47.000 χρήστες προτού κλείσει.
Και την προηγούμενη χρονιά, μια Αμερικάνικη μη-κερδοσκοπική ομάδα μήνυσε την Apple και απαίτησε να αφαιρέσει το Telegram από το κατάστημα εφαρμογής (όπως αφαίρεσε και το Parler) για το γεγονός ότι δεν εμπόδισε τη διάδοση βίαιου περιεχομένου μετά την επίθεση στο Καπιτώλιο της 6ης Ιανουαρίου 2021. Το Telegram διατίθεται στα καταστήματα εφαρμογής τόσο της Apple όσο και της Google.
Οι πιέσεις κορυφώνονται
To Telegram έχει ιστορικό απόρριψης εκκλήσεων για έλεγχο του περιεχομένου (ίσως λόγω της φιλελεύθερης άποψης του Ντουρόφ σχετικά με τον τρόπο που θα πρέπει να ελέγχονται οι εν λόγω τεχνολογίες).
Επιπλέον, ο τρόπος που έχει δημιουργηθεί η πλατφόρμα σημαίνει ότι υφίσταται ένα όριο σχετικά με το πόσο μπορεί να ελεγχθεί. Σε πολλές περιπτώσεις, το Telegram δεν πρόκειται να αντιληφθεί τυχόν παράνομη δραστηριότητα, εώς τη στιγμή που θα γνωστοποιηθεί.
Και με την κρυπτογράφηση από άκρο σε άκρο, είναι δύσκολο να γνωρίζουμε ποιο είναι το ποσοστό του επιβλαβούς περιεχομένου που κυκλοφορεί. Το Telegram μπορεί να παρέμβει μόνο σε μικρό αριθμό περιπτώσεων και με περιορισμένη δυνατότητα.
Εντούτοις, φαίνεται ότι οι εντεινόμενες απειλές και οι νομικές επιφυλάξεις έχουν αρχίσει να περιορίζονται λόγω της αποφασιστικότητας του Ντουρόφ.
Την Παρασκευή, το Ανώτατο Δικαστήριο της Βραζιλίας προέβη σε απαγόρευση της χρήσης του Telegram, σε προσπάθειά του να σταματήσει τη διάδοση ψεύτικων ειδήσεων ενόψει των εκλογών στη Βραζιλία τον Οκτώβριο.
Η απαγόρευση καταργήθηκε δύο ημέρες μετά, αφότου ο Ντουρόφ έλαβε μέτρα συμμόρφωσης με τις απαιτήσεις του Δικαστηρίου. Διέγραψε αναρτήσεις του Βραζιλιάνου Προέδρου Ζαίρ Μπολσονάρο, απενεργοποίησε ένα λογαριασμό υποστηρικτών και υποσχέθηκε την παρακολούθηση άλλων.
Ομοίως, η Γερμανία απείλησε να κλείσει το Telegram το Φεβρουάριο για να αποτρέψει «το μίσος και την υποκίνηση» εκ μέρους ακροδεξιών ομάδων και συνωμοσιολόγων της COVID. Αναφέρεται ότι περισσότερα από 60 κανάλια αφαιρέθηκαν για το σκοπό αυτό.
Φαίνεται ότι είναι μπρος γρεμός και πίσω ρέμα για το Telegram. Εκ σχεδιασμού, είναι περιορισμένο το πόσο μπορεί να φιλτράρει το περιεχόμενο. Ωστόσο, παρά τις κοινωνικές προκλήσεις και τις προκλήσεις στην επιβολή της νομοθεσίας, εξακολουθεί να αποτελεί μια σανίδα σωτηρίας για όσους αντιτίθενται στη Ρωσική εισβολή.
Mamoun Alazab is an Associate Professor, Charles Darwin University
Kate Macfarlane is a Senior Lecturer in South East Asian Studies, Charles Darwin University
Disclosure statement
The authors do not work for, consult, own shares in or receive funding from any company or organisation that would benefit from this article, and have disclosed no relevant affiliations beyond their academic appointment.
