Η μητέρα μου γεννήθηκε στο Σαμπίρ της Ουκρανίας και ο πατέρας μου στο Πσέμισλ της Πολωνίας. Και οι δύο πέρασαν τα παιδικά τους χρόνια ως πρόσφυγες.
Ζούσαν ανάμεσα στους εκτοπισμένους Ουκρανούς που κατέφυγαν στην Αυστρία και στη Γερμανία κατά την προέλαση του Κόκκινου Στρατού τον Ιούλιο του 1944. Η απόφαση των παππούδων μου να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους και να αφήσουν τα πάντα πίσω τους έσωσε τους γονείς μου από την τυραννία της σοβιετικής κατοχής.
Ήταν ανάμεσα στους 200.000 Ουκρανούς που επέλεξαν να ζήσουν στην εξορία αντί να επαναπατριστούν στη Σοβιετική Ένωση. Οργανώθηκαν γύρω από κύκλους πολιτικών, εκπαιδευτικών, πολιτιστικών και πολιτικών ενδιαφερόντων. Μέσα σε αυτούς τους κύκλους, οι Ουκρανοί εξέδιδαν ενημερωτικά δελτία, φυλλάδια και βιβλία για να συνδεθούν αναμεταξύ τους και να ενημερώσουν τον κόσμο για την ιστορία της χώρας.
Αυτή η εκδοτική προσπάθεια ήρθε να προστεθεί στο έργο των Ουκρανών που μετανάστευσαν για οικονομικούς λόγους στη Βόρεια Αμερική από τη δεκαετία του 1890 και εκείνων που έζησαν στο εξωτερικό για πολιτικούς λόγους κατά τη διάρκεια της επαναστατικής περιόδου στις αρχές της δεκαετίας του 1920.
Εγώ έχω αναλάβει τη φύλαξη αυτών των εκδόσεων στο πλαίσιο του ρόλου μου ως βιβλιοθηκονόμου, και αξιοποιώ, καθιστώ προσβάσιμες και ερευνώ τις συλλογές ουκρανικών και άλλων σλαβικών γλωσσών στις βιβλιοθήκες του Πανεπιστημίου του Τορόντο.
Τα ουκρανικά τεκμήρια της βιβλιοθήκης μας –που έχουν εκδοθεί είτε στην Ουκρανία υπό αυστριακή, πολωνική ή ρωσική κυριαρχία, είτε στην εποχή της ανεξαρτησίας, είτε σε κέντρα προσφύγων και κοινότητες της διασποράς– προσφέρουν μια οπτική για την ξεχωριστή ιστορία της Ουκρανίας που τη διαφοροποιεί από την πεποίθηση του Ρώσου προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν ότι η Ουκρανία «δημιουργήθηκε εξ ολοκλήρου από τη Ρωσία».
Ο Ουκρανικός πολιτισμός και η ιστορία στις βιβλιοθήκες
Οι βιβλιοθηκονόμοι και οι βιβλιοθήκες σε ολόκληρο τον κόσμο παίζουν σημαντικό ρόλο στη διατήρηση και στην προβολή της πολιτιστικής ιστορίας της Ουκρανίας. Προμηθεύονται καταγραφές δυτικών παρατηρήσεων σχετικά με την Ουκρανία ή υλικό τυπωμένο στα εδάφη της. Και οι άνθρωποι μπορούν να μάθουν πολλά από αυτές τις πηγές.
Ο χάρτης του Γάλλου αρχιτέκτονα και μηχανικού του στρατού, Γκιγιόμ λε Βασσέρ ντε Μποπλάν, Carte d’Ukranie (Χάρτης της Ουκρανίας), απεικόνισε για πρώτη φορά τη χώρα ως διακριτή περιοχή με καθορισμένα σύνορα το 1660. Το έργο ήταν παραγγελία του βασιλιάς της Πολωνίας Λαδίσλαος ο Δ’ για να τον βοηθήσει να κατανοήσει καλύτερα τη χώρα και τον λαό της, ώστε να προστατεύσει την περιοχή από τους εχθρούς (κυρίως τη Ρωσία).
Στην Ιστορία του Καρόλου ΙΒ’ (1731), ο Βολτέρος περιγράφει και χαρτογραφεί την Ουκρανία ως τη χώρα των Κοζάκων, που βρίσκεται ανάμεσα στη Μικρή Ταρταρία, την Πολωνία και τη Μοσχοβία. Ο ίδιος λέει: «Η Ουκρανία πάντα ήθελε να είναι ελεύθερη».
Άλλο υλικό στις βιβλιοθήκες μας φέρει φυσικά ίχνη που μαρτυρούν τη φρίκη της σοβιετικής κυριαρχίας. Στη Βιβλιοθήκη Σπάνιων Βιβλίων Thomas Fisher, μια Αγία Γραφή που τυπώθηκε στο Ποτσάιβ της Ουκρανίας μεταξύ 1735 και 1758 και είναι γραμμένη στα εκκλησιαστικά σλαβικά, περιέχει την επισήμανση ότι δόθηκε στο Μοναστήρι με τους χρυσούς τρούλους του Αγίου Μιχαήλ στο Κίεβο, «για να παραμείνει παντοτινά αναπόσπαστη από την εκκλησία». Ωστόσο, το μοναστήρι αυτό καταστράφηκε με εντολή του Στάλιν στα μέσα της δεκαετίας του 1930 και κάποιοι τόμοι της βιβλιοθήκης πουλήθηκαν από τη σοβιετική κυβέρνηση.
Αλλά τα βιβλία φτάνουν στις συλλογές των βιβλιοθηκών και με πιο έντιμα μέσα –οι πρόσφυγες μερικές φορές δωρίζουν τις προσωπικές τους βιβλιοθήκες στα πανεπιστήμια. Στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο διαθέτουμε ένα χειρόγραφο, υδατογραφημένο τεύχος ενός ουκρανικού περιοδικού αιχμαλώτων πολέμου με τίτλο Liazaroni (Περιπλανώμενος) (1920). Εκδόθηκε σε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης κοντά στο Κασίνο της Ιταλίας, όπου δεκάδες χιλιάδες Ουκρανοί κρατούνταν αιχμάλωτοι επειδή είχαν πολεμήσει στον αυστροουγγρικό στρατό.
Ανάμεσα στα περίπου 1.000 βιβλία και φυλλάδια που εκδόθηκαν από Ουκρανούς εκτοπισμένους μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, υπάρχει ένα παιδικό παραμύθι που θυμάμαι να διαβάζω από τα νεανικά μου χρόνια, το οποίο φυλάσσεται στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο. Το βιβλίο, Bim-bom, dzelenʹ-bom! (1949), αφηγείται την ιστορία μιας ομάδας από κοτόπουλα και γάτες που βοηθούν στην κατάσβεση της πυρκαγιάς σε ένα σπίτι. Ένα απόσπασμα από το βιβλίο ταιριάζει στον πόλεμο της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας:
«Οι κόκορες, οι κότες και τα κοτόπουλα, οι γάτες και τα γατάκια ξέρουν πώς να συνεργαστούν για να σώσουν το σπίτι τους. Εσείς, λοιπόν, μικρά μου, μάθετε πώς να ζείτε στον κόσμο και πώς σε κάθε κίνδυνο να υπερασπίζεστε την πατρίδα σας!»
Η ουκρανική έντυπη και ψηφιακή γνώση κινδυνεύει
Σήμερα, ομάδες αρχειονόμων και βιβλιοθηκονόμων ανταποκρίνονται σε μια παρόμοια έκκληση και εργάζονται για τη διάσωση των ουκρανικών συλλογών βιβλιοθηκών και μουσείων. Οι προσπάθειές τους απηχούν το έργο των Ανδρών των Μνημείων, οι οποίοι, κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, παρείχαν «τις πρώτες βοήθειες στην τέχνη και στα βιβλία» και ασχολήθηκαν με την αποκατάσταση του πολιτιστικού υλικού.
Το Γενικό Επιτελείο των Ουκρανικών Ενόπλων Δυνάμεων αναφέρει ότι η ρωσική στρατιωτική αστυνομία καταστρέφει βιβλία ουκρανικής λογοτεχνίας και ιστορίας –οι ρωσικές δυνάμεις βομβάρδισαν επίσης αρχεία, βιβλιοθήκες και μουσεία.
Κατέστρεψαν τα αρχεία της Υπηρεσίας Ασφαλείας στο Τσέρνιγκοφ, τα οποία κατέγραφαν τη σοβιετική καταστολή απέναντι στους Ουκρανούς, κατέστρεψαν επίσης την Κρατική Επιστημονική Βιβλιοθήκη Korolenko στο Χάρκοβο, τη δεύτερη μεγαλύτερη συλλογή της Ουκρανίας.
Οι αρχειονόμοι στην Ουκρανία εργάζονται νυχθημερόν για να σκανάρουν έντυπα έγγραφα και να μεταφέρουν το ψηφιοποιημένο περιεχόμενο σε διακομιστές στο εξωτερικό. Βιβλιοθηκονόμοι και εθελοντές επίσης συσκευάζουν τα βιβλία και σχεδιάζουν την απομάκρυνσή τους.
Η διαχείριση και συντήρηση ηλεκτρονικών αρχείων ή ψηφιακών αντικειμένων σε καιρό πολέμου είναι δύσκολη. Αυτά τα αρχεία είναι εξίσου επισφαλή με το έντυπο υλικό, επειδή βασίζονται σε υποδομές στον φυσικό κόσμο. Ο εξοπλισμός από υπολογιστές που συνδέονται με καλώδια και διακομιστές χρειάζεται ρεύμα για να λειτουργήσει. Μια διακοπή ρεύματος ή μια διακοπή λειτουργίας των διακομιστών μπορεί να σημαίνει προσωρινή ή μόνιμη απώλεια δεδομένων.
Περισσότεροι από 1.000 εθελοντές, σε συνεργασία με πανεπιστήμια του Καναδά και των Ηνωμένων Πολιτειών, συμμετέχουν στο πρόγραμμα που ονομάζεται Saving Ukrainian Cultural Heritage Online (Διάσωση της Ουκρανικής Πολιτιστικής Κληρονομιάς στο Διαδίκτυο, SUCHO) για τη διατήρηση και την προστασία ψηφιοποιημένων χειρόγραφων, μουσικής, φωτογραφιών, τρισδιάστατων αρχιτεκτονικών μοντέλων και άλλων εκδόσεων. Μέχρι στιγμής, η ομάδα έχει συλλέξει 15.000 αρχεία, τα οποία είναι προσβάσιμα μέσω του Internet Archive.
Ακριβώς όπως οι βιβλιοθήκες συνέλεξαν, διατήρησαν και μοιράστηκαν τη γνώση που υπήρχε στα δικά τους ιδρύματα κατά τη διάρκεια του περασμένου αιώνα, έτσι και τώρα μοιράζονται αυτή τη γνώση σε παγκόσμιο επίπεδο, ώστε όταν τελειώσει ο πόλεμος, η Ουκρανία να δει τους πολιτιστικούς της θησαυρούς να διασώζονται και να αποκαθίστανται.
Ksenya Kiebuzinski is Slavic Resources Coordinator, and Head, Petro Jacyk Resource Centre, University of Toronto Libraries, University of Toronto
Disclosure statement
Ksenya Kiebuzinski does not work for, consult, own shares in or receive funding from any company or organisation that would benefit from this article, and has disclosed no relevant affiliations beyond their academic appointment.
