Η λογοκρισία στο VKontakte περιορίζει την πρόσβαση των Ρώσων στην πληροφορία, σε αντίθεση με όσα λέει το Κρεμλίνο.
Στα 11 χρόνια που διεξήγαγε έρευνες κατά της διαφθοράς, ο Evgenny Domozhiroff, πολιτικός της αντιπολίτευσης στη Βόλογκντα της Ρωσίας, δεν είχε μπλοκαριστεί ποτέ στο VKontakte, τη ρωσική έκδοση του Facebook. Ούτε είχε λογοκριθεί ποτέ στα δέκα χρόνια που έκανε αλλεπάλληλες αναρτήσεις ασκώντας ευθεία κριτική στον Βλαντίμιρ Πούτιν και τις τοπικές αρχές.
Στις 26 Μαρτίου, όμως, ο Domozhifoff μπλοκαρίστηκε. Αυτό δεν τον εξέπληξε.
“Είναι ένα ακόμα κακό σημάδι που έρχεται να προστεθεί σε μια σειρά από κακά σημάδια”, δήλωσε.
Η διαδικτυακή λογοκρισία στη Ρωσία κλιμακώνεται με ιλιγγιώδη ταχύτητα. Η Ρωσία συρρίκνωσε την πρόσβαση στο Twitter, το Facebook και το Instagram από τότε που η χώρα εισέβαλε στην Ουκρανία στις 24 Φεβρουαρίου. Αυτό έχει κάνει τον κόσμο να στραφεί σε εγχώρια μέσα κοινωνικής δικτύωσης όπως το VKontakte, γνωστό και ως VK, το οποίο κατέχει την κορυφαία θέση στις προτιμήσεις των χρηστών στη Ρωσία – το χρησιμοποιεί το 80% των Ρώσων στο διαδίκτυο. Παρόλο, όμως, που η μείωση των ανταγωνιστικών επιλογών μοιάζει να είναι μεγάλη ευκαιρία για το VK, ο Domozhiroff δεν άργησε να ανακαλύψει ότι οι εγχώριες πλατφόρμες έδειξαν άμεσα αντανακλαστικά ώστε να καταπνίξουν οποιαδήποτε κριτική στην πολιτική του Κρεμλίνου.
Οι τελευταίοι αποκλεισμοί ξένων μέσων κοινωνικής δικτύωσης ήταν μια ξαφνική κίνηση, ωστόσο, η ρωσική κυβέρνηση περιόριζε για χρόνια τον ρόλο που είχαν πλατφόρμες όπως το YouTube και το Facebook, όπου ηγέτες της αντιπολίτευσης με εμπειρία στα μέσα ενημέρωσης, όπως ο Αλεξέι Ναβάλνι, υποκινούσαν διαμαρτυρίες και διαδηλώσεις.
Μετά από πολλές παλινωδίες, το Κρεμλίνο φάνηκε να τάσσεται υπέρ της καθιέρωσης ενός κυρίαρχου διαδικτύου, το οποίο θα επέτρεπε στις αρχές να παρακολουθούν και να λογοκρίνουν την ηλεκτρονική κυκλοφορία εντός και εκτός της χώρας, αν και οι ενέργειες προς αυτή την κατεύθυνση ήταν συχνά άτονες. Το LinkedIn απαγορεύτηκε από τη χώρα το 2017, αλλά η πλατφόρμα είχε τότε μόλις 6 εκατομμύρια χρήστες στη Ρωσία. Το 2017, η Roskomnadzor, η υπηρεσία παρακολούθησης επικοινωνιών της Ρωσίας, απείλησε να μπλοκάρει το Facebook σε περίπτωση που η εταιρεία δεν συμμορφωνόταν με νόμο που υπαγόρευε την αποθήκευση ρωσικών προσωπικών δεδομένων σε διακομιστές που βρίσκονται εντός της χώρας. Όταν το Facebook αρνήθηκε να συμμορφωθεί, του επιβλήθηκε ένα ασήμαντο πρόστιμο ύψους 53.000 δολαρίων. Στο στόχαστρο της Roskomnadzor μπήκε πέρυσι και το Twitter, καθώς περιορίστηκε η πρόσβαση στην πλατφόρμα από τη Ρωσία.
Οι προσπάθειες του Κρεμλίνου να πάρει τον έλεγχο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης δεν είναι πλέον χλιαρές. Από τις 24 Φεβρουαρίου, το Facebook, το Twitter, το Instagram και το YouTube μπλοκαρίστηκαν το ένα μετά το άλλο, με τη Roskomnadzor να χαρακτηρίζει τη Meta, την εταιρεία όπου ανήκει το Facebook και το Instagram, ως εξτρεμιστική οργάνωση. Εν τω μεταξύ, τα τελευταία προπύργια της ρωσικής ανεξάρτητης ενημέρωσης, το TV-Rain και ο ραδιοφωνικός σταθμός Ekho Moskvy, διέκοψαν τις δραστηριότητές τους στη Ρωσία, ενώ η πρόσβαση σε ξένα μέσα ενημέρωσης, όπως το BBC, περιορίστηκε.
To Κρεμλίνο ήλπιζε ότι με το μπλοκάρισμα των ξένων μέσων κοινωνικής δικτύωσης, “ο κόσμος θα στρεφόταν σε τοπικές επιλογές που είναι πιο εύκολο να εποπτευθούν και να ελεγχθούν”, είπε η Tanya Lokot, αναπληρώτρια καθηγήτρια Ψηφιακών Μέσων και Κοινωνίας στο Πανεπιστήμιο του Δουβλίνου.
Ως έναν βαθμό, αυτό λειτούργησε. Από τις 24 Φεβρουαρίου έως τις 15 Μαρτίου, το VKontakte, που μετρά περισσότερους από 50 εκατομμύρια χρήστες, σημείωσε αύξηση 4 εκατομμυρίων χρηστών.
Οι ΗΠΑ έχουν επιβάλει κυρώσεις στο VK, το οποίο αγοράστηκε από εταιρεία που ανήκει εν μέρει στο κράτος και εν μέρει σε στενό συνεργάτη του Πούτιν.
Το VK “είναι μια ψηφιακή παιδική χαρά για όποιον ελέγχει την εταιρεία”, δήλωσε ο Lukas Andriukaitis, αναπληρωτής διευθυντής του DFRLab, ενός think tank για την παραπληροφόρηση.
Όπως και με την απαγόρευση ξένων social media, η εισβολή στην Ουκρανία ενίσχυσε τη λογοκρισία που επιβάλλεται στα εγχώρια μέσα κοινωνικής δικτύωσης όταν αναπαράγονται απόψεις που αποκλίνουν από τις εγκεκριμένες αφηγήσεις του Κρεμλίνου. “Η λογοκρισία στο VK κλιμακώνεται”, προειδοποίησε η Lokot.
Στις 10 Μαρτίου, το VK απέκλεισε την πρόσβαση στις σελίδες της ρωσικής υπηρεσίας του Voice of America και του Radio Free Europe/Radio Liberty, καθώς και του Current Time, ενός 24ωρου ρωσόφωνου τηλεοπτικού και ψηφιακού ειδησεογραφικού δικτύου. Στις 22 Μαρτίου, τα προφίλ του κρατούμενου Ναβάλνι και του βουλευτή της αντιπολίτευσης Ίλια Γιάσιν μπλοκαρίστηκαν για τους Ρώσους χρήστες του VKontakte λόγω αντιπολεμικών μηνυμάτων.
Η λογική πίσω από το ποιες σελίδες μπλοκάρονται δεν είναι ξεκάθαρη. “Δεν γνωρίζουμε επακριβώς πώς λειτουργεί η λογοκρισία στο VK. Είναι μια ζούγκλα εκεί έξω τα πράγματα”, είπε ο Andriukaitis. Σίγουρα, πάντως, οι αναρτήσεις για τον πόλεμο στην Ουκρανία είναι ιδιαίτερα επίφοβες, ενώ η χρήση απαγορευμένων λέξεων για την περιγραφή των γεγονότων, όπως η λέξη “πόλεμος”, τιμωρούνται με φυλάκιση έως και 15 ετών.
Με τις εμπεριστατωμένες πληροφορίες σχετικά με τον πόλεμο να είναι ανύπαρκτες στο VK, οι Ρώσοι στρέφονται στα VPN για να αποκτήσουν πρόσβαση σε αποκλεισμένα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και ειδησεογραφικούς ιστότοπους. Το VPN ή αλλιώς “εικονικό ιδιωτικό δίκτυο” είναι ένα ψηφιακό εργαλείο που συγκαλύπτει τη διαδικτυακή δραστηριότητα του χρήστη, ώστε να μην μπορεί να εντοπιστεί ή να μπλοκαριστεί σε τοπικό επίπεδο. Οι Ρώσοι χρησιμοποιούν τέτοιες υπηρεσίες προκειμένου να έχουν πρόσβαση σε ορισμένα ξένα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Στις 24 Μαρτίου, το Instagram, η πιο δημοφιλής δυτική πλατφόρμα στη Ρωσία, εξακολουθούσε να έχει περίπου 34 εκατομμύρια χρήστες, σημειώνοντας μείωση μόλις 16% από την προηγούμενη ημέρα που είχε μπλοκαριστεί.
Στο μεγαλύτερο μέρος της χώρας, ωστόσο, η διακοπή της πρόσβασης σε ξένα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ήταν αποτελεσματική. “Παρόλο που οι τεχνολογικά έμπειροι κάτοικοι των αστικών κέντρων πιθανότατα θα μπορέσουν να παρακάμψουν τους περιορισμούς χρησιμοποιώντας VPN, αυτοί δεν αποτελούν την πλειοψηφία της Ρωσίας”, δήλωσε ο Andriukaitis.
Στο παρελθόν, το Κρεμλίνο έχει καταφέρει να ανακόψει την πρόσβαση των Ρώσων σε VPN, απαγορεύοντας με επιτυχία έξι δημοφιλή VPN και θέτοντας περιορισμούς σε άλλα.
Αυτό αφήνει ακόμα από έξω το Telegram. Η πλατφόρμα ανταλλαγής μηνυμάτων έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εμφύλια διαμάχη του 2021 στη Μιανμάρ και στις διαδηλώσεις κατά της δικτατορίας του Αλεξάντερ Λουκασένκο στη Λευκορωσία το 2020, έχοντας χρησιμοποιηθεί τόσο από αντιφρονούντες όσο και από κυβερνητικούς παράγοντες. Αντίστοιχα, το Telegram φαίνεται να παίζει καθοριστικό ρόλο και στη Ρωσία, με τον αριθμό των χρηστών του να έχει αυξηθεί κατά 46% στο διάστημα μεταξύ 24 Φεβρουαρίου και 15 Μαρτίου. Η πλατφόρμα παραμένει μία από τις τελευταίες ανεξάρτητες ειδησεογραφικές πηγές. Οι ομάδες που φοβούνται ότι θα μπλοκαριστούν στο VKontakte δημοσιεύουν υλικό σε κανάλια του Telegram.
Η θέση του Telegram, ωστόσο, είναι λεπτή. Η Roskomnadzor επιχείρησε να μπλοκάρει την πλατφόρμα το 2018, μόνο για να άρει την απαγόρευση δύο χρόνια αργότερα. Ο Rashid Gabdulhakov από το Πανεπιστήμιο του Groningen στην Ολλανδία, ωστόσο, προειδοποιεί ότι το μέλλον για το Telegram διαγράφεται ζοφερό.
“Το πιο σημαντικό ερώτημα, φυσικά, είναι τι θα συμβεί όταν όλοι μεταφερθούν στο Telegram; Θα χαρακτηριστεί κι αυτό από το κράτος ως εξτρεμιστικό ή θα χρησιμοποιηθεί ως κατασκοπευτικό μέσο;”, αναρωτιέται ο Gabdulhakov.
Ο Domozhiroff, ο τοπικός πολιτικός της αντιπολίτευσης, δεν είναι αισιόδοξος. “Νομίζω ότι η άρση του αποκλεισμού και η επαναφορά της πλήρους λειτουργίας θα είναι δυνατή μόνο μετά από μια ριζική αλλαγή του καθεστώτος και την αποκατάσταση της δημοκρατικής πορείας της Ρωσίας”, δήλωσε.
