Καθώς τα γεγονότα στην Ουκρανία συνεχίζουν να εκτυλίσσονται ταχύτατα και δραματικά, παιδιά και νέοι κινδυνεύουν – ήδη ένα εκατομμύριο βρίσκονται στο δρόμο.
To παρακάτω φύλλο υποδείξεων συγκεντρώνει συμβουλές από συναδέλφους στο Dart, οι οποίοι έχουν κάνει ρεπορτάζ για παιδιά σε πόλεμο και άλλες έκτακτες καταστάσεις.
1. Αναρωτηθείτε εάν πραγματικά πρέπει να προσεγγίσετε ένα παιδί για το άρθρο σας
Εάν θέλετε να πάρετε συνέντευξη από ένα παιδί, μήπως μπορείτε εναλλακτικά να ακούσετε την ιστορία από έναν ενήλικα και να αφήσετε το παιδί να συμμετέχει μόνο παίζοντας και συμπληρώνοντας κάποιες λεπτομέρειες; Μπορείτε να διηγηθείτε την ιστορία με τη χρήση άλλων πηγών, όπως τα δεδομένα; «Οι ιστορίες των παιδιών μπορούν σε πολλές περιπτώσεις να μεταφερθούν χωρίς να εστιάζεται η προσοχή στο πιθανώς τραυματικό γεγονός που προσπαθείτε να καλύψετε. Κάντε απλές ερωτήσεις που δεν θα ξυπνήσουν στο παιδί μια τραυματική κατάσταση. Ερωτήσεις σχετικά με την ηλικία τους, το όνομά τους και το αγαπημένο τους φαγητό είναι τρόποι για να συμπεριλάβετε το παιδί στο ρεπορτάζ, αλλά χωρίς να τίθεται σε κίνδυνο η καλή ψυχοσωματική του κατάσταση για τo άρθρο σας», αναφέρει ο Cengiz Yar, Φωτογράφος ντοκυμαντέρ και επιμελητής φωτογραφιών επί του παρόντος εγκατεστημένος στο Ελ Πάσο, Τέξας, ο οποίος δημιούργησε το ντοκυμαντέρ «Syria’s children» («Τα Παιδιά της Συρίας»).
2. Σε καταστάσεις που εκτυλίσσονται ταχύτατα, η εμπιστοσύνη είναι σημαντική
Αυτό είναι εξαιρετικά σημαντικό για οπτικούς δημοσιογράφους, όπως επισημαίνει η Donna De Cesare βραβευμένη φωτογράφος και Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Δημοσιογραφίας στο Πανεπιστήμιο του Τέξας στο Ώστιν. «Σε ταχέως εκτυλισσόμενες καταστάσεις, δεν μπορείς πάντα να μιλήσεις με ασφάλεια στους ανθρώπους που βρίσκονται στα πλάνα σας, αλλά θα πρέπει σε κάθε περίπτωση να το προσπαθείτε. Έτσι αποφεύγετε το πρόβλημα διατύπωσης εικασιών σχετικά με το τι συμβαίνει βάσει των φαινομένων και έχετε στη διάθεσή σας πιο ακριβείς και λεπτομερείς λεζάντες. Μπορείτε να υποδείξετε ποιος είστε φορώντας το ταμπελάκι «ΤΥΠΟΣ» («PRESS»), με τη γλώσσα του σώματος και την οπτική επαφή. Η εμπιστοσύνη είναι ιδιαίτερα σημαντική και η διαφάνεια και ο σεβασμός βοηθούν», αναφέρει.
3. Εξηγείστε ποιος είστε και εξασφαλίστε τη συναίνεση
Κάποιοι άνθρωποι είναι λιγότερο εξοικειωμένοι με τους δημοσιογράφους από άλλους. Έτσι, να δείχνετε σεβασμό και να κατανοείτε πρώτα το πλαίσιο. Αρχικά, ενδέχεται να πρέπει να μάθετε περισσότερα σχετικά με την οικογένεια του παιδιού – είναι τώρα υπεύθυνος ένας μεγαλύτερος αδερφός ή αδερφή; Μιλήστε με την οικογένεια του παιδιού και εξηγείστε τους λόγους για τους οποίους βρίσκεστε εκεί και τι κάνετε. Για παράδειγμα, δώστε κάποιες λεπτομέρειες σχετικά με το δημοσίευμα πάνω στο οποίο δουλεύετε, τη μορφή που θα χρησιμοποιήσετε και εξηγείστε γιατί είναι τόσο σημαντική αυτή η συνέντευξη. Όταν εξασφαλίσετε τη συναίνεση, επαναλάβετε στο παιδί ότι ο γονέας ή ο κηδεμόνας του είναι ΟΚ με τη συνέντευξη και προσπαθείστε να εξασφαλίσετε επίσης και τη συναίνεση του παιδιού. Τα παιδιά ενδέχεται να αισθάνονται αβοήθητα στο πλαίσιο μιας κατάστασης έκτακτης ανάγκης και το γεγονός ότι τους ζητείται απευθείας η άδειά τους, μπορεί να τους προσφέρει μια αίσθηση αυτενέργειας, αναφέρει η Kate Porterfiled, συμβουλευτική κλινική ψυχολόγος στο Νοσοκομειακό Πρόγραμμα Επιζόντων από Βασανιστήρια Bellevue στη Νέα Υόρκη.
4. Αποφύγετε τις υπερβολικές υποσχέσεις
Δεν είστε ούτε ψυχολόγος, ούτε φίλος. Συνεπώς, μην υπόσχεστε ότι ένα παιδί θα νοιώσει καλύτερα εάν μιλήσει μαζί σας. Επίσης, διασφαλίστε ότι οι άνθρωποι από τους οποίους λαμβάνετε συνέντευξη έχουν επίγνωση του γεγονότος ότι η δουλειά σας δεν πρόκειται να αλλάξει την προσωπική τους κατάσταση, αλλά ενδέχεται να βοηθήσει άλλους στο μέλλον. Ο Ismail Einashe, βραβευμένος συγγραφέας και γνωστός δημοσιογράφος στο Lost In Europe, ένα διεθνές δίκτυο δημοσιογράφων που ερευνά την εξαφάνιση ανήλικων μεταναστών στην Ευρώπη, επισημαίνει ότι είναι σημαντικό να είναι κανείς ξεκάθαρος από την αρχή. Ένας από τους τρόπους με τον οποίο προσεγγίζει οικογένειες είναι ο εξής: «Εάν μιλήσεις μαζί μου δεν θα αλλάξει η κατάστασή σου, αλλά ενδέχεται να βοηθήσει τους άλλους να κατανοήσουν τα δεινά των ανθρώπων σε καταυλισμούς προσφύγων ή τα βιώματα ανήλικων προσφύγων».
5. Παρουσιάστε τα μέλη της ομάδας σας και τον εξοπλισμό σας
Εάν σας συνοδεύει μια μεγαλύτερη ομάδα ή χρησιμοποιείτε εξοπλισμό ήχου, φωτογραφίας ή εικόνας, βρείτε λίγο χρόνο για να παρουσιάσετε τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας και να εξοικειώσετε το παιδί με τη διαδικασία. Μπορείτε να βάλετε το παιδί να ακούσει τον περιβάλλοντα ήχο ή να του δείξετε πως δουλεύει η κάμερα. Εάν διαθέτετε φορητό εκτυπωτή ή κάμερα Polaroid, το να του προσφέρετε μια εκτυπωμένη φωτογραφία είναι εξαιρετικός τρόπος για να του παρουσιάσετε τη διαδικασία και βοηθάει να “σπάσει ο πάγος”.
6. Σκεφτείτε την τοποθεσία και το στήσιμο
Διασφαλίστε ότι το παιδί αισθάνεται ασφαλές. Ότι υπάρχει ένας ενήλικας που εμπιστεύεται κοντά του και ότι η τοποθεσία είναι όσο το επιτρέπουν οι συνθήκες ασφαλής και άνετη. Αν μπορείτε να βρίσκεστε στο ίδιο επίπεδο, γονατίστε ή καθήστε κάτω, γιατί δεν θέλετε να δείχνετε ανώτερος. Εάν δεν μπορείτε να ακούσετε ο ένας τον άλλον χωρίς να φωνάζετε, εξετάστε το ενδεχόμενο να πλησιάσετε περισσότερο εάν το παιδί είναι σιωπηλό. Εάν έχετε ζητήσει τη συνδρομή διερμηνέα, σιγουρευτείτε ότι τον/την έχετε ενημερώσει επίσης σχετικά με το τι προσπαθείτε να κάνετε και ότι μεταφράζει με ακρίβεια ενόσω συζητάτε ή κάνετε ψιλοκουβέντα.
7. Δείχνετε κατανόηση
Κατά τη διάρκεια της συνέντευξης, να θυμάστε ότι έχετε ένα παιδί μπροστά σας και δείξτε κατανόηση. “Αναλογιστείτε πως θα θέλατε να αντιμετώπιζε το δικό σας παιδί ένας δημοσιογράφος αν οι ρόλοι είχαν αντιστραφεί”, αναφέρει ο Yar. Το παιδί ενδέχεται να μην έχει τη διάθεση να κάτσει για περισσότερα από λίγα λεπτά, οπότε μπορείτε να χρησιμοποιήσετε εναλλακτικά το παιχνίδι, την άθληση ή την τέχνη για να έρθετε πιο κοντά. «Οι γονείς συχνά παίζουν με τα παιδιά προκειμένου να τα προστατεύσουν από μια τραυματική κατάσταση. Τα παιδιά αποκαλύπτουν πράγματα μέσα από τις ζωγραφιές τους και το παιχνίδι τους», επισημαίνει η De Cesare. Ακολουθείστε το ρυθμό τους και μην τα πιέζετε. Επίσης, προσέξτε: εάν πρέπει να ελέγξετε το μαγνητόφωνό σας ή να κοιτάξετε αλλού για να ελέγξετε την κάμερά σας, βεβαιωθείτε ότι εξηγείτε το λόγο που δεν εστιάζετε στο παιδί. «Δώστε στο παιδί όσο περισσότερη δυνατότητα αυτενέργειας γίνεται στη διαδικασία της συνέντευξης. Αφήστε το να οδηγήσει την ιστορία με τα δικά του βιώματα και μην πιέζετε για μια συγκεκριμένη αφήγηση από εκείνο», αναφέρει ο Einashe. Επίσης, μη λέτε πράγματα όπως «καταλαβαίνω πως νοιώθεις» – επειδή μάλλον δεν μπορείτε να καταλάβετε.
8. Μην προξενείτε κακό
Εάν το παιδί έχει τη διάθεση να μιλήσει για τα αισθήματά του και το τραύμα του, χρησιμοποιείστε τεχνικές που δεν θα του αναβιώσουν το τραύμα. Για παράδειγμα, μπορείτε να εξετάσετε το ενδεχόμενο να θέσετε στον ενήλικα τυχόν δύσκολες ή σκληρές ερωτήσεις σε άλλο δωμάτιο και χωρίς να σας ακούει το παιδί, αναφέρει ο Yar. Μπορείτε επίσης να εφαρμόσετε αρκετές ψυχολογικές τεχνικές και πλαίσια, όπως προτείνει η Kate Porterfield. Μπορείτε να επιστρέψετε σε όσα ακούσατε («Είπες πριν ότι … σωστά;»), πράγμα που σας βοηθά να επαληθεύσετε τις πληφορορίες σας, ενώ παρέχει και στο παιδί τη δυνατότητα βεβαιώσει τα όσα είπε. Μπορείτε επίσης να ακολουθήσετε μια τεχνική που αποκαλείται «δεξιοτεχνία» (“mastery”), η οποία κατά βάση δίδει στο παιδί τη δυνατότητα να διαπιστώσει ότι έχει κάτι αξιόλογο να μοιραστεί και ενδέχεται να είναι ένας καλός τρόπος για να κλείσει μια συνέντευξη («Θα ήθελα να με βοηθήσεις ώστε να μπορέσω να πω και σε άλλα παιδιά σχετικά με…» ή «Προτού κλείσουμε, μπορείς να μου μάθεις πως …»). Τέλος, βεβαιωθείτε ότι η συνέντευξή σας δεν θέτει το παιδί σε κίνδυνο. Εάν βγάλετε φωτογραφίες ή βίντεο, θέστε στον εαυτό σας και στους υπόλοιπους το ερώτημα κατά πόσο είναι ασφαλές να γίνει γνωστό το όνομα και η ταυτότητα του παιδιού. Πριν από τη δημοσίευση, ελέγξτε ξανά με τους εκδότες ή τους συναδέλφους και αναρωτηθείτε εάν υφίσταται κάποιος δυνάμει κίνδυνος που δεν τον είχατε αντιληφθεί.
9. Να απέχετε από την αφηγηματική του θύματος ή του ήρωα
Προσοχή στις απλοϊκές δυαδικές επιλογές, αναφέρει ο Ειnashe. “Υφίσταται αυτή η τάση να περιγράφουμε τα παιδιά ως ότι έχουν περάσει κάτι πολύ τραυματικό ή ότι είναι η εξαίρεση στον κανόνα. Σκεφτείτε τις λεπτές αποχρώσεις της ιστορίας και μην ψάχνετε τα άκρα», επισημαίνει. Όταν γράφετε το άρθρο σας, σκεφτείτε την καθημερινή ζωή του παιδιού και μείνετε μακριά από συγκλονιστικές αφηγήσεις που καθιστούν τα παιδιά είτε θύματα ή ήρωες. Ένα παιδί μπορεί να είναι ταυτόχρονα γενναίο και φοβισμένο και η παρουσίαση αυτών των λεπτών αποχρώσεων είναι δυνατή με την προσεκτική επιλογή αναφορών, επιθετικών προσδιορισμών και σκηνών. Το ίδιο ισχύει και για την οπτική δημοσιογραφία. «Οι εικόνες παιδιών που αντιδρούν συναισθηματικά και είναι απομονωμένα στο πλαίσιο είναι μεν δυνατές, αλλά προσοχή στην υπεραπλούστευση ή στα στερεότυπα», αναφέρει η De Cesare. «Μαθαίνουμε πολλά σχετικά με το πως ανταπεξέρχονται τα παιδιά – τις αδυναμίες, τις ανάγκες και τις αντοχές τους – από εικόνες που τα δείχνουν στο πλαίσιό τους».
10. Προσέχετε τον εαυτό σας
Η μετάδοση θα πραγματοποιείται με γρήγορο ρυθμό και ενδέχεται να βρίσκεστε και εσείς σε κίνδυνο, αλλά δείτε εάν μπορείτε να κάνετε ένα διάλειμμα από το κινητό σας και να ξεκουραστείτε λίγο. Βεβαιωθείτε ότι έχετε λίγο χρόνο για να επεξεργαστείτε τα αισθήματά σας όποτε μπορείτε και ζητείστε βοήθεια εάν χρειάζεστε. Το Dart Center διαθέτει αρκετές πηγές για δημοσιογράφους σχετικά με τους τρόπους για να αντιμετωπίσουν μια τραυματική κατάσταση.
